Türk kamu diplomasisi dünya çapında önemli bir üne kavuşmuş ve dış politikanın yürütülmesinde etkili bir unsur haline gelmiştir. Türkiye, 1980'lerden itibaren kültürel ve tarihi Türk bağlarını kullanarak Orta Asya Cumhuriyetlerindeki çıkarlarını sürdürmeye başlamıştır. Rusya ise 2000'li yıllardan itibaren yumuşak gücüne odaklanmaya başlamıştır. Orta Asya Cumhuriyetleri, jeopolitik konumlarından dolayı Rusya için önceliğe sahiptir. Rusya ayrıca, Rusça konuşan ya da eski Sovyet vatandaşları olan gruplarla da kültürel ve tarihi bağları güçlendirmek için kamu diplomasisi uygulamayı istiyor.
KAMU DİPLOMASİSİ MANİPÜLASYON ARACI MI DİYALOG ARACI MI?
Kamu diplomasisi Soğuk Savaş sırasında ortaya çıkan yeni bir fenomen olarak bilinirken bazı bilim adamları, köklerinin on sekizinci yüzyılın ortaları ile on dokuzuncu yüzyılın başlarında olduğunu ifade ediyor. Hatta bazıları kamu diplomasisinin köklerini Antik Yunan'a kadar götürülebileceğini iddia ediyorlar. Kamu diplomasisinin büyük güçler tarafından diğer devletleri manipüle etmek ve ikna etmek için kullanılan propaganda mı, yoksa liberal demokrasinin diyalog kurmak veya yabancı imajını diğer devletlerin gözünde yeniden yapılandırmak için mi kullandığı tartışmaları hala oldukça sıcak. Huijgh'in açıkladığı gibi, "Dünya savaşları sırasında, esas olarak yerli ve yabancı halkları etkilemeyi amaçlayan ve diyalog veya ilişki kurma ile ilgilenmeyen bilgilerin tek yönlü yayılması anlamına geliyordu." (Huijgh, 2016: 440) Bu, kamu diplomasisinin bir zamanlar genellikle küçük devletleri etkilemek ve manipüle etmek için büyük güçler tarafından kullanılan bir propaganda aracı olarak tanıtıldığı anlamına gelir. Geoffrey Berridge gibi bilim adamları, kamu diplomasisinin doğal bir fenomen olduğunu, ancak dünya savaşını öne sürdüğü zaman kötü bir ün kazandığını belirtmektedir.
TÜRK JEOPOLİTİĞİ RUSYA VE ÇİN İÇİN SORUN OLABİLİR
Türkiye, yumuşak güç kavramı etrafında birleştirilen eğitim, kültür ve insani yardımları içeren birçok sosyal faaliyet aracılığıyla kamu diplomasisi yürütmüştür. Bu faaliyetler sadece Türkiye'de kurumsallaşmış STK'lar tarafından değil, genel olarak Türkiye Cumhurbaşkanlığı ile ilgili devlet kurumları aracılığıyla da yapılmaktadır. Soğuk Savaş’ın sona ermesinin ardından Sovyet sonrası devletler, Türkiye ile tarihi ve kültürel bağları paylaşan yeni bağımsız küçük devletler haline geldi. Bu nedenle Türkiye, bu yeni bağımsız Türklerle güçlü bir işbirliği geliştirmek için TİKA’yı (Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı) kurdu. Türkiye için temel amaç, sadece imajını geri kazanmak ve bu ülkelerle bölgesel bir işbirliği kurmak değil, aynı zamanda bölgesel liderlik hedeflerine ulaşmaktır. Erol'un vurguladığı gibi, "Türkiye jeopolitiği, Türkiye'nin Orta Doğu'da liderlik iddiasında bulunmasına yardımcı oldu ve şimdi Orta Asya Türk Cumhuriyetleriyle bölgesel işbirliği yaparak Rusya veya Çin için bir sorun olabilir."
SOVYET ETKİSİNE KARŞILIK TÜRK KONSEYİ
Efe Sevin'in de belirttiği gibi, Türk kamu diplomasisinde önemli bir yere sahip olan 1993 yılında kurulan Türksoy Projesi, Türkiye'nin Türklerle ikili ve çok taraflı ilişkilerinin bir parçası olduğu için temsili bir vaka olduğu iddia ediliyor olabilir. Türkiye'nin 1980'lerden itibaren Orta Asya devletleri üzerindeki girişimleri, Sovyet geçmişi ve Rus etkisi nedeniyle çok başarılı olmadı. Ancak Türkiye, bu küçük devletleri ortak değerler, etnik benzerlikler ya da tarihsel geçmiş gibi sosyal-kültür kullanarak bir araya getirmeyi başardı. Çok önemli bir örnek olarak, Türkiye'nin Rusya'ya karşı bir bariyer ve tampon bölge olarak kullandığı Türk Konseyi’ni de belirtebiliriz. İşbirliği ve karar şekillendirme yoluyla liderlik vasfı olan bu konsey, Türkiye'nin bölgesel güç veya büyük güç hedefine ulaşmasına da yardımcı oluyor. Türkiye ayrıca AFAD, Kızılay, İHH, Deniz Feneri gibi pek çok STK kurmuştur. Söz konusu STK’lar dünya çapında yaptıkları insani yardımlarla kamu diplomasisi faaliyetlerinde Türkiye'nin imajının tanıtılmasına önemli katkılar sağlamaktadırlar. Ayrıca Diyanet Vakfı (Diyanet isleri) gibi kurumların da Türkiye'nin İslam dünyasındaki imajına son zamanlarda olumlu katkıları vardır. (Kocabıyık, 2019). Bu STK'lar, Türkiye’nin Orta Asya Cumhuriyetlerindeki imajında da çok önemli bir rol oynamaktadırlar.
YENİ AVRASYACILIK VE RUSYA
Öte yandan Rusya, kamu diplomasisi kavramında çok yenidir. Ancak propaganda gibi kamu diplomasisinin bazı unsurları veya sahte haberler gibi melez araçlar, Rus Sovyet tarihinde yerini almıştır. Freiré'nin açıkladığı gibi, "Rus dış politikasındaki ana eğilimler, yeni "Avrasyacılık"ın altını çizerek, Moskova'nın Orta Asya devletleriyle ilişkilerini şekillendiriyor.” Bu tespit Rusya'nın diplomasisini zorlayıcı ve sert bir güçten, yumuşak güç ve kooperatife kaydırdığı anlamına gelir. Rusya da Türkiye gibi faaliyetlerini sadece bölgesel veya uluslararası kuruluşlar aracılığıyla değil, aynı zamanda devlet kurumları veya sosyal kültür yönüyle de yapmaktadır.
ORTA ASYA DOĞAL KAYNAKLARINA SINIRSIZ ERİŞİM İÇİN: RUS KÜLTÜREL VE DİLSEL ETKİSİ
Orta Asya Türk Cumhuriyetleri yıllardır Rus devletinin bir parçasıydı. Bu durum göz önüne alındığında Rusya’nın bölgede varlığını sürdürme hedefinin peşinde koşması tamamen anlaşılabilir bir durumdur. Rusya sadece askeri etki veya ekonomik bağımlılık değil, aynı zamanda stratejik geçiş yollarında etkin olmak için petrol ve doğal gaz gibi hayati kaynak yataklarını, Orta Asya ülkelerinin tarihi ve kültürel bağlarını da elde etmenin yollarını arıyor. Bagan'ın belirttiği gibi; Orta Asya doğal kaynaklarına sınırsız erişimi sürdürmek, Orta Asya ülkelerini Rusya'nın hâkim olduğu çok taraflı kurumlara katılmaya ve Rus kültürel ve dilsel etkisini güçlendirmeye teşvik eder. Bu durum, Ortak Ekonomik Alan (CES) ve Avrasya Ekonomik Birliği gibi kuruluşların Rusya’nın Orta Asya’daki rolünü güçlendirirken diğer aktörlerin etkisini zayıflatan bir ekonomik entegrasyon yöntemi olduğu anlamına gelir. Askeri entegrasyon için ise, Rusya'nın Orta Asya Cumhuriyetleriyle askeri ittifak sağladığı ve bunu Batı ülkelerine karşı bir bariyer olarak kullandığı Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü iyi bir örnek olabilir.
RUSYA’NIN YUMUŞAK GÜÇ ARAÇLARI
Rusya'nın bir diğer önemli yumuşak güç aracı, sosyal kültür ve insani yardımlardır. Örneğin Russkij mir Russian World Foundation Vakfının Orta Asya'da Rus dilini ve kültürünü tanıtmayı amaçlayan birçok şubesi vardır. Yurtdışında Yaşayan Yurttaşlar ve Uluslararası İnsani İşbirliği (Rossotrudnichestvo), Sovyet sonrası topraklarda Rus nüfuzunu güçlendirmek için çalışmaktadır. Rusya ayrıca, Şanghay İşbirliği Örgütü aracılığıyla bir tampon bölge ve köprü olarak Orta Asya Cumhuriyetlerini kullanma ve işbirliği sağlama avantajından da yararlanmaktadır.
RUSYA, SÖZDE ARKA BAHÇESİ ORTA ASYA’YI ASLA BIRAKMAYACAK
Bu iki büyük gücün Asya Cumhuriyetleri üzerindeki çatışmasına odaklandığımızda, Karakullukçu ve Trenin gibi bazı akademisyenler, Orta Asya, Rusya ve Türkiye’nin bölgedeki ülkelerin ekonomik refahını artırmak için çapraz amaçlar yerine birlikte çalışmasından fayda sağlayacağını belirtmekte ve radikalizmin, bölgesel istikrarı baltalamasını önlemeyi tavsiye etmektedir. Rus idarecileri, Türkiye'nin Orta Asya'ya katılımının artmasıyla ilgili endişelerinin büyük ölçüde üstesinden geldiler. Bu iki büyük güç de kendi çıkarları için Orta Asya'da işbirliği yapabilir. Ancak daha pragmatik bir şekilde odaklanırsak, Türk-Rus ilişkilerinin yoğun tarihi nedeniyle sağlam bir işbirliği şansı yok. Çok yakın bir gelecekte bu gerilimin arttığını göreceğiz. Çünkü, Rusya sözde arka bahçesini (Orta Asya) asla bırakmayacak. Türkiye liderlik hedefine ulaşmak istiyorsa, Orta Asya'ya yönelik girişimlerine devam etmelidir. Hatta, yumuşak güç etkisinden veya ekonomik ve sosyal entegrasyondan daha yoğun bir sert güce, askeri veya ekonomik yaptırımlara geçişi de bu kapsamda öngörebiliriz.
2000’Lİ YILLARDA TÜRKİYE’NİN ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİNDEKİ İMAJI DEĞİŞTİ
Ele aldığım tüm yönleri bunu iki bölümde özetleyebilirim. İlk olarak, Türkiye'nin Orta Asya Türk Cumhuriyetleriyle işbirliğinden ve sosyo-kültür entegrasyonundan bahsetmiştim. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri perspektifinde Türkiye imajının değiştiğini net bir şekilde görebildiğimiz için çok etkili olduklarını düşünüyorum. Bu, Türkiye'nin 2000'li yıllardan önce bu devletler için hiçbir şey ifade etmediği, ancak şimdi Türk Konseyi gibi birçok bölgesel ve hükümetler arası kuruluşta işbirliği yaptığı anlamına geliyor. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri için bu işbirliğinin avantajı, Türkiye'yi Rusya'ya alternatif olarak kullanabilmeleri ve ekonomik, askeri ve sosyo-kültürel alanlarda her iki taraftan da ayrıcalıklı olmalarıdır. Türkiye için faydası, bölgesel liderlik hedefine ulaşmasına yardımcı olması, nüfuz alanını genişletmesi ve bu küçük devletleri tampon bölge olarak kullanabilmesidir. Türkiye de bu coğrafyayı ekonomik rota ve Doğu pazarlarına ulaşmak için köprü olarak kullanabilir ve ayrıca petrol vb. doğal kaynaklardan da fayda elde edebilir.
ORTA ASYA’DA RUSYA-ÇİN İTTİFAKI SÜRDÜRÜLEBİLİR DEĞİLDİR
İkinci olarak, Rusya 2000'li yılların başlarına kadar yumuşak güç kavramına aşina değildi. Ancak şimdi Orta Asya'daki Türk Cumhuriyetlerinde Türkiye'ye meydan okuyabilir. Rusya ayrıca, doğal kaynakları elde etmek ve bir etki alanı, tampon bölge ya da ekonomik alan olarak kullanmak üzere bu devletleri farklı kuruluşlarla birleştirmeye çalıştı. Ancak Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ağabeyleri Rusya'ya alternatif oluşturmaya çalışıyor ve Batıda müttefik arıyorlar. Rusya, aynı zamanda askeri işbirliğinde de ayrıcalıklara sahip. Örneğin Şangay İşbirliği Örgütü veya Toplu Güvenlik Anlaşması Örgütü. Yine de benim bakış açıma göre, bu ittifaklar pek de sürdürülebilir değil. Çünkü Rusya, yıllardır gerçekçi bir perspektif izliyor ve özellikle Çin ile Şanghay teşkilatında kalıcı ittifaklar yapmaya pek aşina değil. Her iki büyük güç de bu coğrafyada derin çıkarlar arıyor. Bu yumuşak güç işbirliği girişimi bu devletler ve Orta Asya Türk Devletleri arasındaki bölgesel entegrasyonla sonuçlanabilir veya çok yoğun bir sert güç yaptırımı ve askeri eylemlerle de nihayete erebilir.
Kaynaklar
Bagan, Agata W. (2012). Russian Foreign Policy towards Central Asia. The New Great Game in Central Asia (pp.11-32)
Efe Eevin, Palgrave Macmillan Series in Global Public Diplomacy, Public Diplomacy and the Implementation of Foreign Policy in the US, Sweden and Turkey : page:145-148
Ellen Huijgh, Public diplomacy, The SAGE Handbook of Diplomacy, page : 437-444
Freiré, M. (2009). RUSSIAN POLICY IN CENTRAL ASIA: SUPPORTING, BALANCING, COERCING, OR IMPOSING? Asian Perspective, 33(2), 125-149. Retrieved from http://www.jstor.org/stable/42704675
Hasan Kocabiyik. ‘The Changing Concept of Diplomacy, Public Diplomacy and Turkey’ AVRASYA ETÜDLERİ :63-196
Karakullukçu, M., & Trenin, D. (Eds.). (2014). (Rep.). Carnegie Endowment for International Peace. Retrieved April 2, 2021, from http://www.jstor.org/stable/resrep13018
Muharrem Ekşi, Mehmet Seyfettin Erol. "The Rise and Fall Of Turkish Soft Power and Public". Gazi Akademik Bakış 23:15-45.