Rusya-Ukrayna krizi, Putin’in açıklamaları, ABD ile Batı ülkelerinin yaptırım savaşları dünyada yeni bir enerji tedariki sorununu gündeme getirdi. Avrupa’da savaş senaryolarının ve ihtimallerinin konuşulduğu bugünlerde Katar’ın başkenti Doha’da 6. Gaz İhraç Eden Ülkeler Forumu (GECF) düzenlendi. Rusya’nın kurucu üye olduğu GECF, 11 üye ülkeden oluşmakta ve dünya doğalgaz rezervlerinin %71’ini, pazarlanan üretiminin %43’ünü, sıvılaştırılmış (LNG) ihracatının %58’ini ve boru hattı ticaretinin %52’sini temsil etmektedir.

İRAN KRİZİ FIRSATA ÇEVİRİR Mİ?

GECF toplantısında İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi ve İran Petrol Bakanı Cevad Oci’nin açıklamaları dikkat çekmektedir. Reisi üye ülkelerin yaptırımları tanımaması gerektiğini, bu yaptırımların günümüz dünyasında artık işe yaramadığını, İran’ın doğalgaz üretimini artırmak istediğini ancak ABD yaptırımlarının buna engel olduğunu ifade etmiştir. Toplantıda İran Petrol Bakanı Oci, İran’ın komşu ülkelere hatta Avrupa’ya dahi doğalgaz ihraç edebileceğini belirtmiştir. Bu açıklamalar akıllara, “İran olası Rus yaptırımlarına karşı krizi fırsata çeviri mi?” sorusunu getirmiştir.

İran, dünyada keşfedilen doğalgazın %40’ından fazlasına sahiptir. Worldometers’in 2015 verilerine göre İran, 1.201.382.000 doğalgaz rezervine sahip olup dünyada ikinci sırada yer almaktadır. Ancak bunun sadece 909.795’ini çıkarabilmektedir. Ekonomisi doğalgaz, petrol ve petrokimya endüstrisine bağlı olan İran, özellikle İslam Devrimi sonrasında Batı tarafından pek çok yaptırıma maruz kalmıştır. Ancak 2015 yılında 5+1 Kapsamlı Ortak Eylem Planı’nı (KOEP) imzalanması İran’ın dünya ekonomisine dâhil edilmesi sürecini hızlandırmıştır. Özellikle doğalgaz, petrol ve petrokimya endüstrisinde ihracatını artmıştır. İran’ın bu ticaretten elde ettiği gelirleri Ortadoğu’da bulunan Şii milislere aktardığı iddiası Körfez ülkelerini rahatsız etmiştir.

TRUMP-BİDEN MÜCADELESİNİN YANSIMASI

ABD’de Donald Trump’ın başkan seçilmesiyle birlikte İran için yeni bir döneme geçilmiştir. Zira Trump, İran karşıtı bir tutum sergileyerek maksimum baskı politikasını uygulamış ve KOEP’ten çekilmiştir. Böylelikle İran’a uyguladığı yaptırımlarla petrol ve doğalgaz ihracatını sıfıra düşürmeyi hedeflemiştir. Bu süreç içinde İran ekonomisi zayıflamış, doğalgaz ve petrol üretimi azalmıştır.

COVİD-19 salgınının ortaya çıkınca İran ekonomisi, tam anlamıyla bir dar boğaza girmiştir. İran, ekonomik ambargoları çeşitli şekilde delmeye çabaladıysa da KOEP’i devam ettiren diğer 4 ülke verilen sözleri tutma konusunda zayıf kalmıştır. İran, Batı’nın vaatlerinin karşılığını alamamış, dış politikada dostlarını çeşitlendirmeye çalışmıştır. Hatta “Yeniden Asya Açılımını” ilân ederek Çin ile 25 yıllık, Rusya ile 20 yıllık işbirliği anlaşması imzalamıştır.

ABD’de gerçekleşen başkanlık seçimlerini yakından takip eden Tahran yönetimi, Biden’ın başkan seçilmesi ve KOEP’i müzakere etme vaadinde bulunmasından dolayı umutlanmıştır. Yarım kalan KOEP müzakereleri, Avusturya’nın başkenti Viyana’da sürdürülerek olumlu ilerleme kaydetmiştir.

AVRUPA’NIN ALTERNATİFLERİ NELER?

Enerji konusunda Rusya’ya bağımlı olan Batı’nın yeni alternatif arayışında iki seçenek öne çıkmaktadır. Birincisi yenilenebilir enerji kaynaklarına yatırımı artırmak, ikincisi ise yeni doğalgaz hattı projeleri oluşturmak.

Batı açısından alternatif olarak öne çıkan devletler başta Katar olmak üzere İsrail, Azerbaycan, Türkmenistan, Doğu Akdeniz ve Cezayir’dir. Bu alternatifler göz önüne alındığında İran doğalgazı son alternatif olarak düşünülebilir.

Cezayir ve Libya’nın Avrupa ile doğrudan doğalgaz hattı bulunması bu iki ülkeyi avantajlı konuma getirebilir. Bunun yanı sıra Nijerya da bu doğalgaz hattına entegre edilebilir. Nitekim Cezayir ile Nijerya arasındaki görüşmelerde, Nijerya doğalgazının Cezayir üzerinden Avrupa’ya taşınması meselesi gündeme gelmiştir. Mevcut alternatifler tam manasıyla Rus doğalgazına bağımlılığı kökten bitirmese de hafifletecektir.

Katar dünyanın en fazla sıvılaştırılmış doğalgaz ihraç eden ülkesidir. Batı için enerji alternatifi bakımından en önemli ülkelerden birisidir. Katar emiri Tamim bin Hame Al Sani, ABD başkanı Joe Biden ile bu konuda görüşmüştür. Ayrıca Katar’ın Batı’ya uyumlu yaklaşımları da gözden kaçmayacak bir detaydır.

Türkmenistan ve Azerbaycan doğalgazının ise Avrupa’ya alternatif olması zayıf bir ihtimal gibi görünmektedir. Zira iki devlet de eski Sovyet coğrafyası dâhilinde bulunup Rusya ile yakın ilişkiler içerisindedir. Özellikle de Azerbaycan’ın yakın zamanda Rusya ile ittifak anlaşması imzalaması, Karabağ konusunda Rusya’nın masada bulunması sorun yaşanmasına sebep olabilir.

İRAN SON SEÇENEK

Avrupa’nın doğalgaz krizinde İran, son alternatif olarak değerlendirilebilir. İran ile ABD ve Batı arasında karşılıklı güven problemi vardır. KEOP sonrası İran’ın ekonomik yaptırımlardan tam manasıyla kurtulamaması, ABD’nin her an KOEP’ten çekilme ihtimali, İran’ın nükleer zenginleştirme faaliyetleri güveni zedeleyen unsurlardandır. Bununla birlikte KOEP sonrası İran’ın Ortadoğu’da alan kazanması ve Şii milislere verdiği destek başta ABD olmak üzere Batı’yı rahatsız etmiştir. Öte yandan İran’ın Yeniden Asya Açılımı ve Rusya ile işbirliği, kafaları karıştırmaktadır. Zira İran, Rusya’ya yaptırım ve ambargoları delme konusuna yardımcı olabilir.

KİLİT ÜLKE TÜRKİYE

İran doğalgazının Avrupa’ya ihracı durumunda kilit ülke şüphesiz Türkiye olacaktır. Nitekim 2015 KOEP sonrasında İran’ın doğalgaz ihraç etmek için belirlediği rota, Güney Pars doğalgaz sahasından çıkarak Tebriz-Ankara üzerinden Yunanistan’a, oradan da Avrupa’ya ulaşmaktaydı.

Bir diğer alternatif olarak İran, Türkiye’yi bypass ederek Irak ve Suriye üzerinden kendi doğalgazını Akdeniz’e ulaştırıp buradan Avrupa’ya taşıyabilir. Nitekim İran, Arap Baharı döneminde olaylar Suriye’ye sıçradığında, Busehr kentinde Irak ve Suriye ile doğalgaz boru hattı projesi antlaşması imzalamıştır.

Sonuç olarak, Avrupa’nın doğalgaz ihtiyacının %40’ından fazlasını karşılayan Rusya ile ilişkiler bu derece kritik bir noktadayken enerji krizinin nasıl çözüleceği konusu Avrupa’nın en büyük sorunudur. GECF zirvesinde İran’ın alternatif olarak ön plana çıkarma çabalarının Avrupa tarafından nasıl yorumlanacağı oldukça önemlidir. Yaptırımlarla birlikte COVİD-19 salgını döneminde ağır hasara uğrayan İran ekonomisi için kritik bir fırsat olarak değerlendirilen enerji boşluğunun Avrupa tarafından nasıl doldurulacağı ise merak konusu. İran ile Batı arasında karşılıklı güvensizlik, bu hassas sorunda İran’ın etkisizleştirilmeye çalışılacağını bize göstermektedir. Zira İran’ın bu konuda etkin olması ABD ve Batı bakış açısıyla onun sınırlandırılmasını ve kontrol altında tutulmasını zorlaştıracaktır.